रेनवॉटर हार्वेस्टिंग .........पाणी नियोजनासाठी पावसाळ्यातील दूरदृष्टीपणा

रेनवॉटर हार्वेस्टिंग

 .........पाणी नियोजनासाठी  पावसाळ्यातील  दूरदृष्टीपणा 

"मोठ्या सोसायट्यांनी पुढाकार घ्यावा"

कशाकरिता वॉटर हार्वेस्टिंग  ? 

 पाण्याच्या उपलब्धतेच्या बाबतीत जगात भारताचा दुसरा क्रमांक लागतो. पण तरीही खेडय़ातील स्त्रीचे पाण्यासाठीचे हेलपाटे कमी होत नाहीत . दिवसेंदिवस पाण्याचा तुटवडा वाढत्या प्रमाणात जाणवत आहे, पण गेल्या १०० वर्षांतील पाऊसमानात फारसा फरक पडलेला नाही.उलट पावसाच्या प्रमाणात वाढ होत असून अतिवृष्टीत दुपटीहून जास्त वाढ झाल्याचे दिसून येते. गेल्या काही वर्षांत विदर्भ-मराठवाडय़ात ५००० पेक्षा जास्त शेतकऱ्यांनी कर्जबाजारीपणासाठी आत्महत्या केल्या आहेत. या सगळ्याचे मूळ कारण पावसाचा लहरीपणा हे आहे व त्यातून सुटका करून घेण्यासाठी पावसाचे पाणी साठवले पाहिजे.जर महाराष्ट्र दुष्काळमुक्त करायचा असेल तर प्रत्येक खेडय़ाने आपल्या शिवारात पडलेला पाऊस अडविला पाहिजे व लहान बंधाऱ्यात साठविला पाहिजे. त्यामुळे भूजलाची पातळी वाढते.  पाणी काटकासरीने वापरणे बंद झाले. परिणामी पाणी तुटवडा पडणाऱ्या गावांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत चालली आहे हि परिस्थिती बदलण्याकरिता योग्य नियोजन केले पाहिजे असा विचार करून 

पावसाळ्यात पावसाचे पडणारे पाणी वाचविण्यासाठी एक  संकल्प   केला पाहिजे .  घरांना  रेन वॉटर हार्वेस्टिंगची यंत्रणा लावण्याचे ठरविले पाहिजे .

काय आहे रेन वॉटर हार्वेस्टिंग  ?

जमिनीची जलधारण क्षमता वाढवण्यासाठी  जमिनीतील भूजलसाठय़ाची उंची वाढविण्यासाठी  प्रकल्प हाती घेतलेल्या प्रकल्पाला  रेन वॉटर-हार्वेस्टिंग अर्थात वर्षांजल संधारण म्हणतात   . या रेनवॉटर हार्वेस्टिंग प्रकल्पामुळे जमिनीतील पाण्याची मात्रा  कायम ठेऊन  जलधारण क्षमता वाढवता येते आणि त्यामुळे  पाणी टंचाईवर खऱ्या अर्थाने मात करता येणे सहज  शक्य आहे .

शहरांमध्ये पावसाळ्याच्या दिवसात इमारतीच्या गच्चीवरून येणारे पावसाचे पाणी  हे खाली येऊन वेगवेगळ्या ठिकाणी जाते , त्या वाहून जाणाऱ्या पाण्याला एक वेगळे वळण देवून  ते पाणी जमिनीवर एकत्रितरीत्या करून सोसायटीच्या  बोअरवेलपाशी सोडल्याने ते पाणी थेट जमिनीत जाऊन तेथील जलधारण क्षमता वाढते. 

शहरांबरोबरच ग्रामीण भागात देखील  घरांच्या  पत्र्यांवरून अथवा  कौलांवरून पडणारे पावसाचे पाणी पन्हाळीतून घराजवळ  एक शोषखड्डा करून त्यामध्ये ते पाणी सोडल्यास घरच्या घरीसुद्धा  रेनवॉटर हार्वेस्टिंग कराणे शक्य आहे . 

तसेच या यंत्रणेंतर्गत पावसाचे पाणी वाहून जाण्यासाठी घरांच्या छतावर असलेल्या आउटलेटला प्लास्टिकच्या पाइपने जोडावे 

या यंत्रणेमार्फत पावसाळ्यात प्रत्येक घराच्या छताहून पाणी जमा करण्याचे उद्दिष्ट सध्या होईल . . या पाण्याचा वापर पावसाळ्यात दररोज घरगुती वापरासाठी करता येईल. त्यामुळे पावसाचे वाहून जाणाऱ्या पाण्याचा सदुपयोग होईल 

या रेन वॉटर हार्वेस्टिंग किंवा जलपुनर्भरणसाठी केला जाणारा खर्च, खर्च नसून ती भविष्यकाळाची गुंतवणूकच आहे. 

रेनवॉटर हार्वेस्टिंग प्रकल्प:

आपल्या भागात पावसाळ्यात  पडणारं पावसाचं पाणी आपल्या बोअरवेलमध्ये जिरवणं ज्यामुळे   कोरडया पडलेल्या  बोअरवेल आपल्याला पुनर्वापरात आणता येतील.. किंवा वसाळ्यात प्रत्येक घराच्या छताहून पाणी पावसाचे पाणी वाहून जाण्यासाठी घरांच्या छतावर असलेल्या आउटलेटला प्लास्टिकच्या पाइपने जमा करून  घरगुती वापरासाठी किंवा शेतीसाठी वापरावे . यामुळे सोसायटी, तसेच गावाला टँकरमुक्त करता येईल .

अनेक वर्ष आपण निसर्गाकडून पाणी घेतोच आहे आता  निसर्गाची परतफेड करण्याची वेळ आली आहे. त्यासाठी  रेन वॉटर हार्वेस्टिंग  हि काळाची गरज आहे . 

शहरातील मोठ्या सोसायट्यांनी पुढाकार घ्यावा

दिवसेंदिवस शहरांची लोकसंख्या वाढत चालली आहे. यात शहरांमध्ये पाणीप्रश्न गंभीर होत चाललाय.. अशा वेळी रेन वॉटर हार्वेस्टिंग हा चांगला पर्याय ठरेल. 

भविष्यातील पाण्याची गरज ओळखून  शहरांतील  मोठ्या सोसायट्याही त्यासाठी पुढाकार घेतला पाहिजे . 

पावसाळ्यात पाणी मुरवायचे आणि उन्हाळ्यात हवे तसे, हवे तेवढे वापरायचे असेल तर रेन वॉटर हार्वेस्टिंग ही काळाची गरज आहे.

आगामी काळातील नियोजन करण्यासाठी नागरिकांनी  पावसाळ्यापूर्वी आपल्या घराच्या छतावर पडलेले पावसाचे पाणी वाहून नदी-नाल्यावाटे जाणार नाही, याची काळजी घेतळी पाहिजे . त्यासाठी रेन वॉटर हार्वेस्टिंग पद्धतीचा अवलंब करणे आवश्यक आहे.

 कसा असावा शास्त्रोक्त पद्धतीचा  रेन वॉटर हार्वेस्टिंग प्रकल्प: 

यात सोसायटीच्या आवारात खड्डा करून २०० ते २४० चौरस फुटांची मोठी टाकी बांधवी . त्यात पावसाचे सुमारे १० लाख ५० हजार लिटर पाणी साठवता येणे शक्य  आहे.

तसेच या टाकीतून जमिनीत पाणी झरिपण्यासाठी तिला चारही बाजूला छिद्र ठेवावी . तर टाकी भरल्यानंतर त्यातून वाहून जाणारे पाणी सोसायटीच्या बोरवेलमध्ये सोडण्याची व्यवस्था करावी . तसेच  या टाकीत साठणारे पाणी शुद्ध करण्यासाठी डबर, कपची, खडी आणि कोळसे याचे विविध थर द्यावे  . भविष्यात  पिण्यासाठी हे पाणी वापरता याकरिता  आरओ प्लांटही देखील बसविणे शक्य आहे 

लेखक : प्रा योगेश हांडगे 
(लेखक पुणे इन्स्टिट्यूट ऑफ कम्प्युटर टेक्नॉलॉजी येथील कम्प्युटर विभागात सहाय्यक प्राध्यापक म्हणून कार्यरत आहेत. )