‘डिजिटल बॅंकिंग '

‘डिजिटल बॅंकिंग '  डिजिटल इकॉनॉमी 
भारतात कॅशलेस इकॉनॉमी  स्वीकारण्याचा प्रयत्न  करीत आहे
डिजिटल बॅंकिग विविध रूपात आपल्यासमोर येत आहे आणि डिजिटल बॅंकिंगची नवी माध्यमं  सुरक्षित आहेत का?
तसेच डिजिटल बॅंकिंगचे विविध साधने कोणती याचा उहापोह करणारा हा  लेख  
पैशाचे असे सगळे व्यवहार जे इलेक्‍ट्रॉनिक माध्यमातून होतात व ज्यासाठी छापील नोटा वापरायची गरज नसते.
त्यालाच  डिजिटल बॅंकिंग किवा कॅशलेस बॅंकिग  म्हणतात 
 असे बरेचसे व्यवहार  अनेक   वर्षांपासून  सुरू होते  ते अलीकडंच सुरू झालेले आहे असं  नाही 
उदाहरणार्थ नेटबँकिंग , ‘एनईएफटी’ (नॅशनल इलेक्‍ट्रॉनिक्‍स फंट ट्रान्स्फर) कवरून होणारे  व्यवहार डिजिटल बॅंकिंगद्वारेच  होते .  पूर्वी कार्ड  वापराने याला ‘प्लॅस्टिक इकॉनॉमी’ असं म्हटलं जायचं आणि हे  कॅशलेस बॅंकिंगच होते . 
परंतु आता हि  इतकी बदलली की पूर्वी डेबिट-क्रेडिट कार्ड वापरण्याकरिता  सर्व्हिस चार्ज आकारले जायचे आता  बऱ्याच ठिकाणी  कार्ड वापरल्यास पाच ते १० टक्के सवलत दिली जाते! ..! 
फायदे: 
-कोणत्याही आर्थिक व्यवहारासाठी प्रत्यक्ष कागदी नोटा बाळगायची गरज राहत नाही. 
-सर्वत्र नोटा पोचण्यासाठी  श्रम आणि वेळ वाचते  डिजिटलमुळे हे सगळे श्रम आणि वेळ वाचतो. 
-प्रवासात वा परगावी  सेफ’ राहू शकतो.
- चोरीची भीती, नोटा खराब होणं-फाटणं व त्यामुळं त्या वापरण्यायोग्य न राहणं अशा गोष्टींची डिजिटल बॅंकिंगमध्ये शक्‍यता नसते. 
- बाजारातली नगद रक्कमच कमी झाली, तर जनतेला थेट बॅंकिंग यंत्रणेत सहभागी होता येईल. यांच्यावर थेट सरकारचं नियंत्रण असेल  व कायद्याच्या कक्षेत राहून या व्यवहारांवर नजर ठेवली जाईल . आर्थिक सर्वसमावेशकतेसाठीसुद्धा डिजिटल इकॉनॉमी फायद्याची ठरते.
-विविध प्रगत देश  फायद्यांमुळेच कॅशलेस इकॉनॉमी  स्वीकारत आहेत 

डिजिटल बॅंकिग विविध रूपात आपल्यासमोर येत आहे आणि डिजिटल बॅंकिंगची नवी माध्यमं अत्यंत सुरक्षित आहेत. 
डिजिटल बॅंकिंगचे विविध साधने
‘मोबाईल वॉलेट’
काही बँकांनी त्यांचे पेमेंट अ‍ॅप्स बाजारात आणले आहेत तसेच काही दूरसंचार कंपन्यांनीही व काही त्रयस्थ कंपन्यांनी असे अ‍ॅप्स आणले आहेत.  यामधील  अ‍ॅप्सद्वारे मोबाइलच्या माध्यमातून बिल भरण्याची सुविधा ग्राहकांना उपलब्ध आहे. थोडक्यात  हे मोबाइल वॉलेट ग्राहक व विक्रेत्यांमधील दुवा आहे. मोबाइल वॉलेट  म्हणजे वच्र्युअल पाकीटच म्हणा ना. ऑक्सिजन वॉलेट,पेटीएम, सायट्रस पे ,पेयुमनी, चिल्लर, फ्रीचार्ज,मोबीक्विक, एमपैसा. हे सगळे अ‍ॅप्स म्हणजे मोबाईल वॉलेट अ‍ॅप्स होय
स्मार्टफोन आणि ते वापरणाऱ्यांची वाढती संख्या या उद्योगाला भविष्यात आणखी बळकटी देईल असे सर्वेक्षण नोंदविण्यात आले आहे
आज रिक्षा व टॅक्सी भाडे  तसेच बडय़ा हॉटेल्सचे बिलाचे  पैसे भरण्याचे काम मोबाइलमधून होत आहे .
क्रेडिट कार्डचे धोके वाढलेले आहे त्यामुळे अनेक  ग्राहक आज मोबाइल वॉलेट्सकडे वळलेले आहेत आणि त्याद्वारे  बिनधास्त व्यवहार करत आहेत कारण हि  सुविधा कुठेही आणि केव्हाही उपलब्ध होते आणि वापरकर्त्यांना विविध ऑफर्स यात मिळत आहे.  आपल्या देशात दूरसंचार कंपन्यांनी विकसित केलेले आणि बँकांनी पुरस्कृत केलेले अनेक मोबाइल वॉलेट्स उपलब्ध आहेत.  ग्राहकाला यात सुरक्षित व्यवहाराची हमी आणि विविध सुविधां मिळत आहेत 
पेटीएम’(PayTM). विजय शेखर शर्माने   सन २०१० मध्ये गुरगाव इथं या कंपनीची स्थापना केली.
 ‘पेटीएम‘चा लाँगफॉर्म आहे ‘पे थ्रू मोबाईल’.  मोबाईल रिचार्ज, बस बुकिंग असं करत करत साध्या साध्या व्यवहारांसाठी आता पेटीएम वापरलं जाऊ लागलं आहे. 
मोबाईल वॉलेट अधिकृत असून, त्यांद्वारे महिन्याला १० हजार रुपयापर्यंतचे व्यवहार करता येतात. नुकतीच  रिझर्व्ह बॅंकेनं ही मर्यादा २० हजार केली आहे.  ऑक्‍सिजेन (Oxigen,मोबिक्विक (Mobikwik), रीचार्ज (Freecharge), ) अशी अनेक मोबाईल वॉलेट्‌स आहेत. यातलं कोणतंही वॉलेट  गुगल प्ले स्टोअरला उपलब्ध आहे . आता काही  ‘स्टार्ट अप’ आलेले आहेत 
 -वॉलनट(Walnut) या ॲप्लिकेशनवर क्राउड सोर्सिंगद्वारे आजूबाजूची कोणकोणती एटीएम सुरू आहेत, याविषयीची माहिती मिळते 
 -सिटीफाय (Cityfi) हे ॲप्लिकेशनसुद्धा  क्राउड सोर्सिंगवर आधारित आहे. या  ॲप्लिकेशनवर आपल्या परिसरात डिजिटल बॅंकिंग/वॉलेट्‌स वापरणारे व्यवसाय कोणते आहेत, यांची माहिती  मिळविता येते त्यामुळे हातात नगद रक्कम नसतानाही आपल्याला व्यवहार करता सध्या महाराष्ट्रातल्या १० प्रमुख शहरांमध्ये ते उपलब्ध आहे. 
 
खालील  ॲप्स गुगल प्ले स्टोअरवर उपलब्ध

paytm पेटीएम‘चा लाँगफॉर्म आहे ‘पे थ्रू मोबाईल’.
 मोबाईल क्रमांक टाकून  कोणत्याही पेटीएमधारकाला पैसे सहज जमा करता येतात.
पेटीएम कसे वापरावे
प्लेस्टोअरवरुन पेटीएम अॅप डाऊनलोड करून घ्या  किंवा पेटीएम.कॉम या वेबसाईटला जा.
तिथे ईमेल आयडी आणि मोबाईल नंबर रजिस्टर केल्यावर तुम्हाला वनटाईम पासवर्ड(OTP ) मिळेल.
 तुम्हाला होमपेजवर   मोबाईल प्रीपेड/पोस्टपेड, इलेक्ट्रिसिटी, डीटूएच, मूव्हीज, फ्लाईट, बस असे दैनंदिन व्यवहारांचे विविध पर्याय मिळतील.
पेटीएमच्या अकाऊण्टमध्ये पैसे जमा करावे
>. होमपेजवर ‘अॅड मनी’ या पर्यायावर क्लिक करा
>. तुम्हाला यात किती रुपयांची रक्कम टाकायची आहे  आहे, ती रक्कम निवडा
>. नंतर ‘अॅड मनी’ क्लिक करा
>. या वॉलेट मध्ये तुम्ही तुमच्या क्रेडिट कार्ड, डेबिट कार्ड, नेट बँकिंग यातून पैसे जमा करू शकतात तरी इथे यापैकी तुम्हाला हवा असलेला  पर्याय निवडा
>. निवडलेल्या पर्यायानुसार आवश्यक ती माहिती  (कार्ड नंबर, सीव्हीसी इ.) टाका
>. आता ‘अॅड मनी’ वर क्लिक केल्यावर पेटीएममध्ये रक्कम  जमा होईल.
   mobikwik
 एकमेकांना पैसे देणं सोपं
  प्रीपेड व पोस्टपेडचा पर्याय 
freecharge
  रिचार्ज करण्यासाठी उपयुक्त
  oxigen
आरबीएल बॅंकेशी विशष टाय-अप आहे 
 पैसे व रिचार्ज गिप्ट करायची सोय
नोटबंदीच्या काळातील काही उपयोगी अ‍ॅप
      वॉलनट’ या अ‍ॅपद्वारे तुमच्या परिसरातील सुरू असणाऱ्या एटीएममधील रोकडची स्थिती जाणून घेता येते,

नेट बँकिंग 
सध्याच्या  आधुनिक युगात  बँकिंग सुविधांचा लाभ घेणे खूपच सोयीचे झाले आहे. जसे पैसे हवे असतील तर पूर्वी प्रमाणे बँकेत  पावती भरून लांब लाईन मध्ये उभे राहण्याची गरज नहि। ATM चा वापर करून लगेच ताबडतोब आपणास पैसे मिळू शकतात. आज घरो घरी इंटरनेट चा वापर वाढला आहे, त्यामुळे जवळपास सर्वच बँकांनी इंटरनेट द्वारे बँकिंग ची सुविधा उपलब्ध करून दिली आहे. नेट बँकिंग च्या सुविधे मुळे आपण घर बसल्या बिल भरणे, पैसे दुसरी कडे पाठवणे, असे सहजगत्या करू शकतो. परंतु हे सर्व करत असताना आपल्या कडून नजर चुकीने काही त्रुटी राहतात आणी  सायबर चोरांकडून हकिंग सारखे प्रकार घडून आपणास नाहक मनस्ताप सहन करावा लगतो.

आपण इथे  नेट बँकिंग प्रणाली समजून घेऊ, आज सर्वच बँका आप आपल्या नेट बँकिंग प्रणाली मध्ये ग्राहकांची व व्यवहाराची सुरक्षा व गोपनीयता राखण्यास प्राधान्य देतात. सर्व साधारणपणे ह्या सुविधेचा वापर करताना बँक तुमचे दोन गोपनीय पासवर्ड विचरते, म्हणजेच जोवर आपण हे दोन्ही पासवर्ड देत नाही तोवर व्यवहार पूर्ण होत नहिच. त्याच प्रमाणे काही बँक अजून सुरक्षितता राखण्याच्या दृष्टीने तुम्हास तुमच्या मोबाइल वर पासवर्ड पाठवून व्यवहार तुम्हीच करत आहात याची खात्री करून घेते. 
आता हे सर्व सुरक्षेतेचे उपाय असताना देखील आपल्या नेट बँकिंग सुविधेचा गैर वापर कसा होतो असे प्रत्येकालाच वाटते . यासाठी हे हॅकर ग्राहकाच्या  अज्ञानाचा वापर करतात. तो खालील प्रमाणे 
 सर्वात पहिला व महत्वाचा नियम म्हणजे, कुठलीही बँक व बँकेचा प्रतिनिधी फोन, इमेल व वैयक्तिक रित्या तुम्हास खात्याबद्दल व पासवर्ड बद्दल विचारणा करत नहि.सर्व साधारण पणे बरेचसे ग्राहक ह्या जाळत फसतात व आपल्या खात्या ची सर्व माहिती बँकेने विचारली म्हणून देऊन बसतात आणि नंतर ह्याच माहितीच्या आधारे हॅकर म्हणजेच चोर आपले खाते साफ करतात.
ह्याचोरांपासून  सावध राहण्यासाठी  पुढील नियमांचे नियमित पणे पालन करावे .
१) आपल्या खात्याची माहिती कुणालाही अगदी बँकेलाही फोन, इमेल वा वैयक्तिक प्रतिनिधीस देऊ नका.
२) आपला पासवर्ड नियमित पणे दर १५ दिवसांनी बदलत राहा
.३) पासवर्ड अतिशय कठीण पातळीचा ठेवा त्यात, शब्द अंक , विशेष चिन्हांचा वापर कराच करा.
५) बँकेची sms सुविधा सुरु ठेवा.
.६)  बँकेचे व्यवहार सायबर कफे मधून न करता घरातील कॉम्पुटरवर करा .
७) बँकेचे संकेत स्थळ नीट पाहून टाइप करा. https दिसत नसल्यास व्यवहार करू नका.

"कॅशलेस व्यवहार" प्लास्टिक मनी
केंद्र सरकारच्या पाचशे आणि हजार रुपयांच्या जुन्या नोटा रद्द करण्याच्या निर्णयामुळे   हजार, पाचशेच्या नोटा निरुपयोगी झाल्या असून  सुट्ट्या पैशांचा तुटवडा निर्माण झाल्यामुळे  अनेकांनी कॅशलेस व्यवहारावर भर दिलेला आहे .... कॅशलेस व्यवहार हे प्लास्टिक मनी वापरून करता येतात.
हे प्लास्टिक मनी चे आपण समजून घेऊ या. खरेदी करताना पैसे चुकते करण्यासाठी रोख पैसे भरण्याऐवजी वापरा
प्लास्टिक मनी-
प्लास्टिक मनीचे तीन मुख्य प्रकार आहेत.
कार्डचे तीन प्रकार
१ Credit Card
२ ATM Card
आणि
३ Debit Card.
उपयोग :  रक्‍कम काढण्याकरिता .
तसेच  खरेदी करन्यासाठी या कार्डचा वापर  केला जातो.  रोख रक्कम बाळगण्याची गरज नसते.
एटीएम -डेबिट कार्ड कार्डधारकांनी बँक खात्यामध्ये ठराविक  रकमेची शिल्लक कायम स्वरूपात ठेवायला हवी, हि रक्कम किती याबद्दल  प्रत्येक बॅंकेचे वेगवेगळे असतात . हि रक्कम ठेवली नाही तर दंड म्हणून काही  रक्कम नंतर खात्यातून वसूल केली जाते.
कार्डचे स्वरूप:
कार्डवर धारकाचे नाव, १६ अंकाचा कार्डक्रमांक,  मुदत, CVV सिक्‍युरिटी कोड, मॅग्नेटिक बॅंड, Strip  असते.
कार्डच्या  मॅग्नेटिक पट्टीवर चरा पडू नये म्हणून ते त्याच आकाराच्या प्लास्टिक किंवा कागदी  पाकिटात ठेवावे.
कार्ड कंपन्या :
 व्हिसा आणि मास्टरकार्ड या दोन मुख्य आणि जागतिक स्तरावरील कंपन्या आहेत तसेच रूपे हि भारतीय कंपनी आहे  कार्डची मुदत  तारीख कार्डवर दिलेली असते. मुदत संपली की नवीन renewal कार्ड घ्यायचे असते.
व्हिसा आणि मास्टरकार्डचा वापर देशांतर्गत व देशाबाहेर वैध वापरासाठी केला जातो  रूपे कार्ड हे देशांतर्गत वापरता येते
नवीन कार्ड व रिन्युवल कार्ड साठी  कार्डची ठराविक किंमत दरवर्षी मोजावी द्यावी लागते . बॅंक खात्यातून ती  कापून घेतली  जाते .  वार्षिक शुल्काचे 400, 500 वा हजार रुपये भरावे लागतात.कार्ड स्वाइप केल्यावर नंतर पिन टाकावा
एटीएम डेबिट कार्ड खरेदीसाठी वापरताक्षणीच तेवढी रक्कम खात्यात डेबिट पडते, काढली जाते. परंतु  क्रेडिट कार्ड वापरल्यास ५०  दिवसांनंतर ते पैसे खात्यात नावे पडतात.
डेबिट कार्ड' आणि 'क्रेडिट कार्ड' यातील फरक म्हणजे डेबिट कार्ड वापरल्यावर डिपॉझिट अकाऊंटमधून पैसे वजा होतात, तर क्रेडिट कार्डावर पैसे क्रेडिटवर वापरता येतात
एटीएम व डेबिट कार्ड :
 एटीएम कार्डचा वापर एटीएम सुविधा असलेल्या ठिकाणी पैसे काढण्यासाठीच  होतो. पण डेबिट कार्ड  कार्डधारकाला डेबिट कार्ड स्वाइप करून किंवा कार्डाचा तपशील ऑनलाइन भरून खरेदी करता येते.
कार्डचे फायदे
- पाहिजे तेव्हा पैसे काढता येतात.
- मोबाईल रिचार्ज करता येतो.
-  विविध बिले,  येतात .
- खरेदी करता येते
-  हे कार्ड वापरून ऑनलाइनखरेदी करता येते आणि सिनेमा, विमान, रेल्वेची तिकिटेही काढता येतात.
-  कार्डच्या सहाय्याने विम्याचे हप्ते भरता येतात
-- कार्ड वापरून मोबाइलफोन, डीटीएच, वीजबिल अशा वेगवेगळ्या बिलांचे ऑनलाइन पेमेंट करण्याचे प्रमाणही  वाढले आहे.

युनिफाइड पेमेंट इंटरफेस

 नॅशनल पेमेंट कार्पोरेशन ऑफ इंडिया’च्या माध्यमातून भारतातल्या सगळ्या प्रमुख बॅंकांनी एकत्र येऊन युनिफाइड पेमेंट इंटरफेसची निर्मिती केली आहे. . फक्त एकदा रजिस्ट्रेशन झाल्यावर एक नाव व युनिक आयडी टाकला की मोबाईल ॲपद्वारे पैशाचे सर्व व्यवहार क्षणार्धात करता येतात.  एकाच क्‍लिकवर ‘टू स्टेप ऑथेंटिकेशन’ची सोय असल्यानं हे व्यवहार पूर्णतः सुरक्षित राहतात. आजतागायत जवळपास २६ बॅंकांची यूपीआय सुविधा सुरू झालेली आहे. .  सहजतेनं यूपीआय वापरून पैशाची देवाण-घेवाण करता येते.  बिल देणं,  बिलासाठी ‘रिमाइंडर’ आदी सुविधाही या यूपीआयमध्ये आहेत.

आधार कार्ड जोडलेले  बॅंक अकाउंट
डिजिटल इकॉनॉमीचा भाग बनण्यासाठी भारतानं पावलं उचलली आहेत. 
 अर्थातच डिजिटल इकॉनॉमीसाठी लागणारं बॅंक अकाउंट, आधारकार्ड  आणि इंटरनेट व कनेक्‍टिव्हिटीसाठी मोबाईल क्रमांक या डिजिटल पेमेंट्‌साठीच्या तीन प्रमुख गरजा आहेत.  गॅसची सबसिडी हि  आधार कार्ड जोडलेल्या बॅंक अकाउंटला येते व त्याविषयीची एसएमएस मोबाईल क्रमांकावर येतो. 

मोबाईल कॉमर्स  आणि एम पेसा .....

मोबाईल फोनच्या किमतीमध्ये सतत घसरण होत आहे. तसेच इंटरनेट वापरण्यासाठी अतिशय कमी पैसे मोजावे लागत असल्याने मोबाईल वापरकर्त्यांच्या संख्येतही  मोठी वाढ झालेली आहे आणि या पुढेही  होणार  आहे. त्यामुळेच देशात मोबाईल कॉमर्स  आनि मोबाईल बँकिंग 
यांचा वापर झपाट्याने वाढलेला आहे तर  या मोबाईल कॉमर्स  आणि एम पेसा या बद्दल

ऑनलाईन खरेदीने मोठा वेग घेतला आहे.  यामध्ये मोबाईल ऍपचा मोठय़ा प्रमाणावर वापर वाढला आहे. त्यामुळे ये मोबाईल कॉमर्स ई-कॉमर्स क्षेत्राला मागे टाकेल असे दिसतेय मोबाईल ऍप डाऊनलोड करणार्यांच्या संखेत दिवसेंदिवस  वाढ होत आहे.
ई-कॉमर्स कंपन्या आपल्या व्यवसायाला चालना देण्यासाठी मोबाइल ऍप्लिकेशन्सवर जास्त लक्ष केंद्रीत करीत आहेत. मोबाइल कॉमर्स बाजारावर  पकड मजबूत करण्यासाठी फ्लिपकार्ट, ऍमेझॉन, स्नॅपडील आणि क्वीकर यांसारख्या ई-कॉमर्स कंपन्या देशातील लहान ‘स्टार्ट अप्स’ची खरेदी करताना  दिसत आहेत. तसेच  मोबाइल तंत्रज्ञानावरही मोठी गुंतवणूक केली जात आहे. कारण  येणाऱया काळात मोबाइल शॉपिंगचा सर्वात महत्त्वाचा भाग बनणार आहे. कारण सर्वात जास्त ऑर्डर मोबाइलद्वारे येत आहेत.
मोबाईल फोनवर इंटरनेट वापरणाऱयांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत  आहे. मोबाईल फोनच्या किमतीमध्ये सतत घसरण होत आहे. तसेच इंटरनेट वापरण्यासाठी अतिशय कमी पैसे मोजावे लागत असल्याने मोबाईल वापरकर्त्यांच्या संख्येतही  मोठी वाढ झालेली आहे आणि या पुढेही  होणार  आहे.
एम पेसा
मोबाईल तंत्रज्ञानाच्या  वापरातून ग्रामीण तसेच  दुर्गम भागातील नागरिकांना जलद, सुलभ व सुरक्षित पद्धतीने पैसे हस्तांतर करण्याची "एम-पेसा‘ ही आधुनिक सेवा काही मोबाईल सेवा पुरविणाऱ्या कंपन्यांनी देशात सुरु केली आहे .
महाराष्ट्रात "व्होडाफोन'ची  "एम-पेसा' योजना सुरू झाली आहे . मोबाइलच्या माध्यमातून सोप्या पद्धतीने पैशांचे हस्तांतरण करू शकणारी एम-पेसा ही वैशिष्ट्यपूर्ण सेवा व्होडाफोनच्या वतीने येथे सादर करण्यात आली. या योजनेसाठी व्होडाफोन इंडियाने आयसीआयसीआय बँकेशी सहकार्य करार केला आहे.

स्टेट बॅंक ऑफ इंडियाबरोबरोबर भागीदारीमध्ये रिलायन्स उद्योग, एअरटेल एम कॉमर्स सर्व्हिसेस, आदित्य बिर्ला नुवो, वोडाफोन एम पेसा, टेक महिंद्रा आणि पोस्ट विभागाला रिझर्व बॅंकेने बॅंकिंग व्यवहार सुरू करण्यास तत्त्वतः परवानगी दिली आहे.
फायदे आणि उपयोग 
 बॅंकेच्या सहकार्याने सुरू करण्यात असलेल्या या सेवेमुळे एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी पैसे पाठविणे , मोबाईल रिचार्ज खरेदी करणे, डीटीएच सेवेचे रिचार्ज,  अशा निरनिराळ्या मोबाईल पेमेंट सुविधेचा लाभ घेता येतो .
"एम-पेसा‘ ही सेवा बॅंकिंग सेवा नसलेल्या व बॅंकिंग सेवा अपुऱ्या असलेल्या लोकसंख्येला मोबाईल फोनमार्फत वित्तीय सेवा उपलब्ध करून देते.

रोजगारासाठी घरातील कमावती व्यक्ती बाहेरगावी राहत असताना, आपल्या कुटुंबीयांना घरी पैसे पाठवण्यासाठी ही सेवा अतिशय उत्तम ठरणारी आहे. आर्थिक सर्वसमावेशकता हा देशातील प्राधान्यक्रमाचा विषय आहे आणि तो साध्य करण्यासाठी "एम-पेसा‘ हे आदर्श साधन आहे.
आपण कोणत्याही मोबाइल फोनवर पैसे पाठवू शकता. आपण कोणत्याही बँक खात्यात पैसे पाठवू शकता. मोबाईल रिचार्ज, बिले भरा आणि डीटीएच सेवा सदस्यता अदा करू शकता. आपण एकाच स्टोअरमध्ये खरेदी निवडू शकता.एम-पेसा एक अद्वितीय पैसे हस्तांतरण आणि पेमेंट सेवा आहे.
फोन बँकिंगमुळे घरबसल्या होणार आता बँकेचे व्यवहार 

 शहरातील अनेक मोठ्या बँकांनी फोन बँकिंग सुविधा सुरु केली आहे भारतीय स्टेट  बँकेतही अशी सुविधा उबलब्ध आहे . 
यासुविधेमुळे आता घरबसल्या करा बँकेचे व्यवहार करणे ग्राहकांना  आहे.याविषयी बँकेचे ग्राहक व सायबर तज्ञ प्रा. योगेश हांडगे सांगतात कि ,
फोन बँकिंग सर्विसेस ह्या ट्रँजॅक्शन प्रकारांच्या अनुसार आयव्हीआर आणि एजंट ऑफरिंगचा मेळ आहे.  
आयव्हीआरच्या माध्यमातून संबंधित बँकेच्या कर्मचार्यांशी कोणताही संबंध न येता फोनसाठी देण्यात आलेल्या पासवर्डच्या माध्यमातून ग्राहकाला ख्त्यातील बलेंस ,बिल व इतर माहिती घरबसल्या  मिळते यामुळे वेळ वाचतो हि  सुविधा दिवसातील २४ तास सुरु असते.
 फोनसाठी देण्यात आलेल्या पासवर्ड हा सुरक्षित ठेवला तर  गैरवापर होणार नाही . 
विविध बँका विविध सुविधा ग्राहकांना देतात त्या खालील प्रमाणे 
उबलब्ध सुविधा :
कार्ड गहाळ झाल्याचे कळवणं, तक्रारी, विनंत्या आणि चौकश्या नोंदवणे सर्व ट्रँजॅक्शन्ससाठी फोनबँकर  सर्विसेस उपलब्ध आहेत.
 खात्यातील शिल्लक रकमेची माहिती मिळवता  येते  - यात आपल्याला आपल्या  बचत किंवा चालू खात्यातील आणि तुमच्या मुदत ठेवीवरील अगदी शेवटच्या सेकंदापर्यंतची ताजी माहिती मिळवता  येते. आपल्या खात्यातील शेवटच्या ५ व्यवहारांची देखिल माहिती आपल्याला मिळते , किंवा शेवटच्या १५ व्यवहारांचे मिनीस्टेटमेन्ट फॅक्सद्वारे आपण मागवू शकतो 
धनादेशाच्या स्थितीची चौकशी करता येते  - भारतात कोठेही देण्यात आलेले किंवा जमा करण्यात आलेल्या धनादेशाची स्थिती जाणून घेण्यासाठी आपण  फोनबँकिंगचा लाभ घेवू शकतो .
धनादेशपुस्तिका/खात्याचे स्टेटमेन्ट मागवता येते  - केवळ फोनबँकिंगशी संपर्क साधून  आपण आपली  धनादेशपुस्तिका किंवा आपल्या  खात्याचे ताजे स्टेटमेन्ट घरपोच  मागवु शकतो. 
धनादेशाचे पेमेंट थांबवु शकतो  - एक किंवा अनेक धनादेशांचे पेमेंट आपण थांबवू शकतो . 
कर्जाशी संबंधित चौकशी करू शकतो  - बाकी कर्जाच्या रकमेची माहिती मिळते , आपण कर्जाच्या खात्याबद्दल चौकशी करू शकतो , व्याजाचे प्रमाणपत्र आणि कर्ज परतफेड वेळापत्रक घरपोच  मागवु शकतो. आपल्या  शहरातील फोनबँकिंगशी संपर्क साधून , आपल्या पसंतीची भाषा निवडून  फोनबँकरशी चौकशी करू शकतो . 
डिमॅटशी संबंधित चौकशी करता येते.
मुदत ठेवीचे खाते उघडता येते :  - आपल्या  बचत खात्यातून निधी हस्तांतरण अधिकृत करून फोनवर मुदत ठेव खाते उघडण्यासाठी  फोनबँकरशी चर्चा करता येते. 
खात्याखात्यात निधी स्थानांतरित करू शकतो  - यात आपण आपल्या  एका खात्यातून दुसर्‍या खात्यात पैसे स्थानांतरित करू शकता. दोन्ही खाती आपल्या ग्राहक क्रमांकाशी संलग्न असले पाहिजेत. आपण  एका दिवसात काही ठराविक रक्कम स्थानांतरित करू शकतो .
बिले भारता येतात  - आपले  सेल्यूलर फोन, टेलिफोन, वीज  बिले फोनबँकिंगद्वारे बिलपेचा उपयोग करून भारता येतात, हे एक सर्वसमावेशक बिल पेमेन्ट निराकरण आहे. 
एटीएम/डेबिट कार्ड पिन/नेट बँकिंग आयपिन वगैरे पुन्हा निर्माण करण्याची विनंती करता येते - आपले एटीएम/ डेबिट कार्ड पिन/नेट बँकिंग आयपिन वगैरे पुन्हा निर्माण करण्यासाठी फोनबँकिंगशी संपर्क साधता येतो 
आपले एटीएम/डेबिट/प्रीपेड कार्ड हरविल्याचे कळवता येते  - जर आपले एटीएम/डेबिट/प्रीपेड कार्ड हरविले तर तुमची कार्डे अकार्यान्वित (ब्लॉक) करण्यासाठी कोणत्याही फोनबँकिंग क्रमांकावर संपर्क साधत येतो . 
 डिमांड ड्राफ्ट/मॅनेजर्स चेक ह्यांची विनंती करता येते  - फोनबँकिंगशी संपर्क साधून  डिमांड ड्राफ्ट/मॅनेजर्स चेक घरपोच मिळविता येतात 

लेखक : प्रा योगेश  हांडगे
(लेखक पुणे इन्स्टिट्यूट ऑफ कम्प्युटर टेक्नॉलॉजी येथील कम्प्युटर विभागात सहाय्यक प्राध्यापक म्हणून कार्यरत आहेत. )